آشنایی با دستگاه های موسیقی سنتی ایران

همه ما از کودکی تا حدی با موسیقی سنتی ایران آشنایی داریم و با شنیدن هر قطعهای احساس خاصی را تجربه میکنیم. این احساسات و حالات قطعات موسیقی سنتی به دستگاهی مربوط میشود که قطعه در آن نواخته شده است. موسیقی سنتی ایرانی دارای نظامی غنی و پیچیده میباشد و بر پایه دستگاهها و گوشههای مختلف شکل میگیرد. ما در این مقاله قصد داریم دستگاه های موسیقی سنتی را به شما معرفی کنیم تا بهتر بتوانید سلیقه خود را بشناسید.
دستگاه موسیقی ایرانی چیست؟
دستگاه در موسیقی ایرانی یک نظام و چهارچوب موسیقیایی است که شامل مجموعهای از ملودیها، مقامها و گوشهها میباشد. این سیستم پیچیده که در طول قرنها توسعه پیدا کرده است، از نغمهها و الگوهای ملودیک برای ساخت آهنگهای مختلف استفاده میکند. دستگاه در موسیقی سنتی ایران با بکارگیری مقامها و نغمهها به آهنگساز این امکان را میدهد که با آزادی عمل بالایی ملودی خود را بسازد. موسیقی ایرانی از هفت دستگاه اصلی، آوازها و گوشههای آنها تشکیل میشود. هر دستگاه دارای تعدادی گوشه و مجموعهای منحصر به فردی از قوانین ملودیک و عبارات مشخص میباشد. حالات و احساساتی که در هر دستگاه وجود دارد مختص آن دستگاه است که ریشهای عمیق در فرهنگ ایران دارد.
گوشه در موسیقی ایرانی
همانطور که گفتیم دستگاه های موسیقی سنتی هر کدام از واحدهای ملودیک کوچکتری به نام گوشه تشکیل شدهاند. در واقع گوشه یکی از مهمترین عناصر در دستگاه موسیقی ایرانی میباشد. هر گوشه فضای موسیقیایی خاص خود را دارد و مجموعهای از نغمهها و فواصل است که به نوازنده اجازه بیان احساساتش را میدهد. هر دستگاه دارای مجموعهای از گوشههای مختص به خود میباشد و ترکیب و ترتیب آنها به روند اجرای قطعه موسیقی در یک دستگاه خاص کمک میکند.
دستگاه شور
شور یکی از بزرگترین و مهمترین دستگاه های موسیقی ایرانی میباشد که تعداد زیادی از قطعات موسیقی ایرانی از جمله چهارمضرابها و تصنیفها را بر اساس آن ساختهاند. احساسی که با شنیدن قطعات این دستگاه به شنونده دست میدهد اندوهی همراه با امید میباشد. دستگاه شور شامل گوشههای کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس افروز، دو بیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات کرد، ضرب اصول و شهر آشوب میباشد. همچنین دستگاه شور دارای پنج آواز است که عبارتند از آواز ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و بیات کُرد. آلبوم «زیباترین» علیرضا افتخاری و «مرا عاشق» شهرام ناظری دو نمونه معروف از دستگاه شور میباشند.
دستگاه سهگاه
دستگاه سهگاه که از قدیمیترین دستگاه های موسیقی سنتی است دارای حس و حالی غمگین و دردآور میباشد. قطعات آن بسیار سوزناک است اما این بدان معنی نیست که هیچ آهنگ شادی در این دستگاه پیدا نمیشود. بسیاری از قطعات روضهخوانی، مرثیه، مداحی و محلی در این دستگاه ساخته میشوند. مخصوصا گوشه مویه در دستگاه سهگاه بسیار مناسب مراسمهای روضه و تعزیهخوانی است. سهگاه دارای گوشههای درآمد سهگاه، زنگ شتر، جغتایی، کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین میباشد. از نمونه آوازهای مشهور در این دستگاه میتوان از آوازی بداهه به نام «رسوای زمانه» نام برد.
دستگاه ماهور
یکی دیگر از دستگاه های موسیقی ایرانی دستگاه ماهور میباشد. قطعات این دستگاه سرشار از شور زندگی و عشق است و حال و هوای شاد و فرحبخشی دارند. اگر به دنبال آهنگهایی هستید که شما را سر حال بیاورد میتوانید به قطعات دستگاه ماهور گوش فرا دهید. این دستگاه دارای گوشههای درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلسافروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، حصار ماهور، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقینامه، حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی میباشد. از معروفترین قطعات موسیقی ایرانی در دستگاه ماهور میتوان به آهنگ «مرغ سحر» با صدای استاد محمدرضا شجریان و تصنیف «گوشهنشین» از استاد بنان اشاره کرد.
دستگاه چهارگاه
دستگاه چهارگاه نیز یکی از قدیمیترین دستگاه های موسیقی سنتی است و قدمت آن از دستگاه شور نیز بیشتر است. قطعاتی که در دستگاه چهارگاه ساخته میشوند بسیار پر انرژی و شادیآور هستند. کافی است در ابتدای روزتان یکی از آهنگهای این دستگاه را گوش دهید تا در کل روز پر از انرژی و حس نشاط باشید. گوشههای دستگاه چهارگاه عبارتاند از حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهرآشوب، پیش زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود، حصار، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین.
دستگاه همایون
دستگاه همایون از نظر حس و حال غمانگیز و محزون میباشد. قطعات این دستگاه مانند نامش بسیار اشرافی، شاهانه و باشکوه هستند و آنها را مناسب مجالس بزرگان و شاهان میدانستند. مهمترین گوشههای دستگاه همایون درآمد، چکاوک، بیداد، نی داود، عشاق، باوی، ابوالچپ، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم و دناسری هستند. از قطعات معروف این دستگاه میتوان به قطعه مشهور «غوغای ستارگان» از همایون خرم و قطعه «بهار دلنشین» اشاره کرد.
آواز اصفهان یا بیات اصفهان به گفته بسیاری از موسیقیدانان متعلق به دستگاه همایون میباشد. حسی که این آواز منتقل میشود حس صفا و آرامش است. تصنیف زیبای «بهار دلنشین» از استاد خالقی و آهنگ «بردی از یادم» از مهمترین آهنگهای بیات اصفهان هستند.
دستگاه نوا
اگر مشتاق آشنایی با دستگاه های موسیقی ایرانی هستید باید بدانید که دستگاه نوا از نظر حس و حال تا حدودی به دستگاه شور و آواز دشتی شبیه است. حسی که قطعات دستگاه نوا منتقل میکند حس اشتیاق و دلتنگی است. گوشه های این دستگاه شامل درآمدها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجلسی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز میباشند. از مشهورترین آثاری که در دستگاه نوا ساخته شده است میتوان به «آلبوم چهره به چهره» با صدای استاد محمدرضا شجریان اشاره کرد.
دستگاه راست پنجگاه
دستگاه راست پنجگاه یکی دیگر از دستگاه های موسیقی سنتی میباشد و قطعات آن یادآور حس عظمت و شکوه است. آثاری که در این دستگاه ساخته شده باشد زیاد نیست و بسیار کم کار شده است. بین دستگاه راست پنجگاه و ماهور شباهتهایی وجود دارد اما این دو دستگاه از نظر نتهای شاهد و ایست و همچنین فراز و فرود با یکدیگر متفاوت هستند. این دستگاه شامل گوشههای بیات عجم، بحر نور، قرچه، منصوری، مبرقع، طرز، سپهر، عراق، محیّر، آشور آوند، ابوالچپ، راوندی، لیلی و مجنون، طرز، ماوراءالنهر، راک عبدالله، راک هندی، فرود، نیریز صغیر، نیریز کبیر، درآمد، زنگ شتر یا ناقوس، زنگوله، نغمه، خسروانی، روحافزا، پروانه، پنجگاه، عشاق، نیریز، زابل، اصفهانک، حزین، شوشتریگردان، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ میباشد. از جمله آثار موجود در این دستگاه میتوان از «آلبوم بهاران آبیدر» استاد شهرام ناظری نام برد.
کلام آخر
همانطور که دانستید در موسیقی ایرانی دستگاههای مختلفی وجود دارد که هر کدام فضای خاص خود را دارند. ما در این مقاله سعی کردیم شما را با دستگاه های موسیقی سنتی و حس و حال هر کدام آشنا کنیم. اگر از علاقهمندان به یادگیری ساز میباشید و به دنبال یک مجموعه حرفهای با اساتیدی فوقالعاده هستید، میتوانید در وبسایت سه لا چنگ ثبتنام کنید. در مجموعه ما بهترین و مجربترین اساتید موسیقی از سراسرکشور در حال تدریس آنلاین موسیقی میباشند. بنابراین کافی است در وبسایت سه لا چنگ ثبت نام کنید تا به جمع هنرجویان ما بپیوندید. برای کسب اطلاعات بیشتر و ثبتنام در کلاسها میتوانید با شماره 91098925-021 تماس حاصل نمایید و یا فرم مشاوره رایگان زیر را پر کنید تا در کوتاهترین زمان ممکن با شما تماس بگیریم.
جهت مشاوره رایگان و ثبتنام در کلاسها فرم زیر 👇 را پر کنید.