آشنایی با ساز سه تار و ساختار آن

ساز سه تار یکی از اصیلترین و خوشصداترین سازهای ایرانی میباشد و به علت لحن محزونی که دارد، در بین عرفا از جایگاه خاصی برخوردار است. سه تار از خانواده سازهای زهی زخمهای میباشد و برای نواختن ساز سه تار معمولا بجای مضراب از ناخن انگشت سبابه استفاده میکنند. در گذشته سه تار را از خانواده ساز تنبور میدانستند ولی امروزه این ساز از لحاظ پردهبندی و ساختار به ساز تار شباهت بیشتری دارد. ما در این مقاله میخواهیم به معرفی و بررسی این ساز پر احساس بپردازیم، بنابراین برای آشنایی با ساز سه تار و ساختار آن تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
جنس ساز سه تار از چوب است. سه تار جثهی ظریف و کوچکی دارد و بسیار سبک و خوشدست است. حجم صدای سه تار نسبت به سازهای دیگر کمتر است اما صدای پر احساس و عمیقش هنرمندان زیادی را مجذوب خود کرده است. وسعت صدا در ساز سه تار 3 اکتاو میباشد. از سه تار هم بصورت گروهی نوازی و هم تکنوازی بهره میبرند. اما یکی از ویژگیهای بارز سه تار این است که نوازنده آن را در خلوت و برای دل خود مینوازد و لذت میبرد. این ساز یار عشاقی است که احساسات خود را با نوای زیبای سه تار بیان میکنند.
تاریخچه ساز سه تار
اکثر سازهای زهی زخمهای ساختاری مشابه یکدیگر دارند و از یک دسته، کاسه و تعدادی سیم ساخته شدهاند. در برخی از آثار به جا مانده بر روی نقاشیها و سفالها در شهر باستانی شوش نشانههایی از ساز سه تار دیده میشود. بنابراین از شواهد پیداست که قدمت این ساز به 4 هزار سال پیش برمیگردد. ساز سه تار بیشتر در میان طبقه اشراف جامعه مانند شاهان و شاهزادگان محبوب بوده است. سپس یکی از اساتید موسیقی دوره قاجار به نام میرزا عبدالله فراهانی شروع به آموزش این ساز به عموم جامعه کرد.
بنابراین ساز سه تار جزو سازهایی است که به فرهنگ مردم ایران تعلق دارد و یکی از سازهای ملی کشورمان میباشد. درست است که این ساز در اثر گذشت زمان دچار تغییراتی شده است اما از گذشته تا به امروز برای ساختن آن از چوب، فلز، زه و یا نخهای نایلونی استفاده میکنند. در ادامه با معرفی ساختار و اجزای سه تار بیشتر به آشنایی با ساز سه تار میپردازیم.
ساختمان و اجزای سه تار
کاسه سه تار
یکی از اجزای ساز سه تار کاسه طنینی است که شکل آن بصورت گلابی و جنس آن از چوب توت است. روی دهانه کاسه یک صفحه چوبی قرار میگیرد. کاسه ساز سه تار هم میتواند بصورت یکپارچه طراحی شود و هم بصورت ترکهای به هم چسبیده ساخته شود. برای زیباتر ساختن کاسه ساز سه تار گاهی طرحهایی با استخوان و یا صدف بر روی آن میاندازند. طول کاسه سه تار تقریبا 26 تا 30 سانتیمتر و عرض آن حدود 12 تا 16 سانتیمتر میباشد.
صفحه رویی
یکی دیگر از اجزای ساز سه تار صفحه رویی میباشد که یک صفحه چوبی نازک است و بر روی کاسه ساز قرار میگیرد. این صفحه نیز از جنس چوب میباشد و ضخامت آن حدود 3 میلیمتر است. برای داشتن سازی خوشصدا و با کیفیت باید از صفحه رویی مرغوبی استفاده شود. صفحه رویی سه تار دارای سوراخهایی است که نقش خروج صدا از کاسه طنینی را دارند. شکل ظاهری و موقعیت سوراخها به سلیقه سازنده بستگی دارد.
خرک
یکی دیگر از اجزای ساز سه تار خرک میباشد. خرک یک قطعه کوچک و از جنس چوب است که در انتهای صفحه رویی کاسه سه تار نصب میشود. طول تقریبی خرک 4 سانتیمتر و ارتفاع آن حدود 7 میلیمتر است. قسمت زیرین خرک مسطح است و به صفحه رویی چسبانده میشود و قسمت بالایی آن دارای شیارهایی است که سیمهای سه تار را با فاصله مساوی از خود عبور میدهند. وظیفه خرک جدا نگه داشتن سیمها از یکدیگر و همچنین انتقال صدا از سیمها به صفحه رویی سه تار است.
دسته ساز سه تار
یکی دیگر از اجزایی که در جهت آشنایی با ساز سه تار به معرفی آن میپردازیم،دسته سه تار است. دسته در ساز سه تار یک لوله چوبی است که از یک طرف به کاسه طنینی سه تار و از یک طرف به سرپنجه متصل میباشد. سطح رویین این استوانه صاف و مسطح است و بخش زیرین آن به شکل نیمدایره میباشد. دسته سه تار دارای طولی در حدود 40 تا 48 سانتیمتر و عرض 3 سانتیمتر میباشد. پردهبندی سه تار بر روی دسته آن صورت میگیرد و روی دسته را معمولا با استخوان شتر میپوشانند. این عمل باعث افزایش طول عمر ساز و زیبایی بیشتر آن میشود.
سیم گیر سه تار
سیم گیر سه تار که معمولا از جنس چوب و یا استخوان است، یکی دیگر از اجزای ساز سه تار میباشد. همانطور که از نام سیم گیر پیداست، نقش آن نگهداری سیمهای سه تار است. سیم گیر را در انتهای کاسه سه تار نصب میکنند و گره سیمها را بر روی شیار آن میاندازند.
شیطانک
شیطانک سه تار بین قسمت بالای دسته و پنجه قرار دارد و جنس آن از استخوان و یا پلاستیک است. وظیفه شیطانک جدا کردن سیمها و هدایت آنها در قسمت بالای دسته میباشد.
پرده سه تار
از دیگر اجزای ساز سه تار میتوان به پرده اشاره کرد. پرده نخهای باریکی از جنس روده حیوانات، الیاف پلیمری و یا ابریشم است و بصورت سه لایی و چهارلایی در عرض دسته بسته میشوند. این روزها بیشتر از پرده با جنس نایلون استفاده میکنند چون هم حرکت دست نوازنده بر روی دسته سه تار راحتتر است و هم اینکه تغییری در رنگ صوتی ساز به وجود نمیآورد. نقش پرده تقسیمبندی فواصل موسیقایی و محل نتها میباشد. در ساز سه تار پردهها 26 عدد هستند و قابلیت جابجایی دارند. اینکه پرده اول در بالای دسته چقدر با شیطانک فاصله داشته باشد در صدای ساز نقش موثری دارد.
سرپنجه و گوشی سه تار
سرپنجه در قسمت بالایی دسته سه تار نصب میشود و از جنس چوب است. تعداد 4 عدد گوشی به سرپنجه سه تار و در دو طرف آن قرار میگیرند. سیمهای ساز به دور گوشیها پیچیده میشوند و با شل و سفت کردن آنها کوک ساز تغییر میکند.
سیمهای سه تار
ساز سه تار دارای 4 سیم فلزی است که به آنها وتر نیز میگویند. جنس سیمها از برنز و فولاد است که با توجه به محل قرارگیری آنها ضخامتهای متفاوتی دارند.
- سیم یکم سفید رنگ و از جنس فولاد است که دارای ضخامتی حدود 20 تا 22 میکرون میباشد.
- سیم دوم زرد رنگ و از جنس برنز است و ضخامت آن 22 تا 25 میکرون میباشد.
- قطر سیم سوم که به آن مشتاق نیز میگویند 20 تا 22 میکرون است و رنگ آن سفید و جنسش از فولاد است.
- سیم چهارم که آن را بم مینامند نیز سفید رنگ و فولادی است و قطر آن 35 تا 40 میکرون است.
کلام آخر
همانطور که دانستید ساز سه تار، سازی ظریف و خوشصدا میباشد که دارای اجزای مختلفی در ساختار خود است. ما در این مقاله سعی کردیم به آشنایی با ساز سه تار بپردازیم و اجزای آن را تک به تک به شما معرفی کنیم. اگر شما از علاقهمندان به یادگیری این ساز پر از احساس هستید بعد از آشنایی با سه تار و ساختار آن، نوبت به انتخاب استاد میرسد. همه ما میدانیم که در یادگیری هر سازی داشتن استاد توانا بسیار مهم است.
ما در مجموعه سه لا چنگ از بهترین اساتید سه تار دعوت کردهایم تا به شما این امکان را بدهیم که در هر جای دنیا که هستید به آموزش آنلاین سه تار در نزد حرفهایترین اساتید بپردازید. بنابراین کافی است تا در وبسایت سه لا چنگ ثبت نام کنید تا به جمع هنرجویان ما بپیوندید. برای دریافت مشاوره و اطلاعات بیشتر میتوانید با شماره 91098925-021 تماس حاصل فرمایید و یا فرم مشاوره زیر را پر کنید تا در اسرع وقت با شما تماس بگیریم.
جهت مشاوره رایگان و ثبتنام در کلاسها فرم زیر را پر کنید.