آشنایی با ساز عود یا بربط
ساز عود یکی از قدیمی‌‌ترین سازهای ایرانی است که جزو سازهای زهی زخمه‌ای و سنتی می‌باشد. صدای این ساز بسیار زیبا و دلنشین است و نسبت به سازهایی مانند تار و سه تار دارای تن صدای بم‌تری است. درست است که ساز عود در موسیقی ایرانی سازی محبوب و مرسوم می‌باشد اما در موسیقی عربی جایگاه ویژه‌ای دارد. در ادامه مقاله قصد داریم به معرفی و آشنایی با ساز عود و اجزای آن بپردازیم.
تاریخچه ساز عود
برای آشنایی با ساز عود بهتر است که ابتدا تاریخچه مختصری درباره آن بدانید. ساز عود یک ساز قدیمی شرقی است و مطالعات باستان‌شناسی قدمت ساز عود را حدود 5000 هزار سال می‌دانند. اما هنوز به طور واضح مشخص نیست که ساز عود مال کدام کشور است و به کدام ملیت تعلق دارد. بر اساس تصاویر حک شده بر روی آثار باستانی عده‌ای ریشه ساز بربط را به هند و بلخ و عده‌ای آن را به مصر نسبت داده‌اند. از طرفی بعضی افراد معتقدند که ساز عود یک ساز ایرانی است چرا که نواختن آن در دوره ساسانیان و اشکانیان بسیار رایج بوده است. سپس با ظهور اسلام این ساز وارد جوامع عرب و جاگزین ساز «مزهر» شده است.
البته شواهد نشان می‌دهد که پیش از اسلام نوازندگان چیره دست ایرانی زیادی می‌زیسته‌اند که از بین آنها می‌توان به باربد، رامتین، بامشاد و نکیسا اشاره کرد. از آنجایی که جنس ساز عود از چوب است به زبان عربی به آن عود می‌گویند و از طرفی چون این ساز شبیه به مرغابی با گردن کوچک که سینه خود را جلو داده است می‌باشد در زبان فارسی آن بربط یعنی مرغابی می‌گویند.
معرفی ساز عود
ساز عود دارای ظاهری گلابی شکل است و کاسه‌ای نسبتا بزرگ و دسته‌ای کوتاه دارد. جنس ساز عود از چوب درخت توت و یا آبنوس می‌باشد و دارای طولی در حدود 85 سانتیمتر است. در قدیم دسته ساز دارای پرده‌بندی بود اما امروزه فاقد دستان یا همان پرده می‌باشد. به همین دلیل یادگیری آن نسبت به سازهای دارای پرده کمی سخت‌تر است. ساز عود از قسمت‌های متفاوتی تشکیل شده است که در ادامه به معرفی ساختار و بخش‌های مختلف ساز عود می‌پردازیم.
ساختمان ساز عود
یکی از مهم‌ترین مواردی که در آشنایی با ساز عود باید به آن توجه کرد، شناخت اجزای مختلف ساز عود است. مخصوصا اگر در ابتدای راه یادگیری این ساز خوش‌صدا هستید با شناخت ساختمان بربط می‌توانید روند یادگیری خود را سرعت ببخشید. به عنوان نوازنده ساز عود باید بدانید که هر بخش از سازتان در هنگام نوازندگی چه نقشی بر عهده دارد. بدین ترتیب می‌توانید با ساز خود ارتباط عمیق‌تری پیدا کنید.
کاسه طنینی و صفحه رویی
کاسه عود یا بربط به شکل گلابی می‌باشد و در اصطلاح به آن ترکه‌ای می‌گویند. چرا که کاسه آن از دو قسمت مساوی و قرارگرفتن ترکه‌های چوب ساخته شده است. دلیل آن این است که احتمال ترک برداشتن آن کاهش پیدا کند و تعمیر آن راحت‌تر صورت گیرد. ترکه‌ها از یک سمت به کاسه و از سمت دیگر به دسته به یکدیگر می‌پیوندند. صفحه رویی ساز بربط را جهت صدادهی بهتر ازجنس چوب کاج می‌سازند. بر روی صفحه دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ از جنس استخوان برای خروج صدای ساز تعبیه شده است. در پایین صفحه نیز خرک را نصب می‌کنند.
دسته
دسته بربط کوتاه و از جنس چوب است و اندازه آن تقریبا یک سوم طول کاسه می‌باشد. همچنین قطر دسته ساز عود حدود 10 سانتیمتر است. دسته ساز از یک طرف به کاسه و از یک طرف به سرپنجه متصل می‌شود. برای جلوگیری از تاب برداشتن دسته ساز اولا می‌بایست جنس چوب مرغوب باشد و دوما باید با دقت زیادی دسته را به کاسه متصل نمود.
پل
در داخل بدنه ساز عود و در 5 نقطه، بین کاسه و صفحه پل‌هایی بصورت افقی نصب می‌شود تا از تغییر شکل صفحه در طول زمان جلوگیری کنند. بنابراین باید پل‌ها را با دقت نصب کرد تا ساز در گذر زمان شکل طبیعی خود را از دست ندهد.
خرک و سیم گیر
یکی دیگر از اجزای ساز عود خرک است که یک قطعه چوبی و به طول 10 سانتیمتر می‌باشد. خرک را در قسمت پایینی صفحه ساز نصب می‌کنند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارد که جهت عبور وترها تعبیه شده‌اند. در بعضی از انواع عود وترها به سیم گیری که در انتهای کاسه است وصل می‌شوند و در بعضی دیگر خرک مانند سیم گیر عمل می‌کند. این بدان معنا است که وترها به سوراخ‌های روی خرک گره می‌خورند. خرک را به طور مستقیم به صفحه نمی‌چسبانند و بین خرک و صفحه تکه‌ای صدف و چوب قرار می‌دهند.
گوشی ساز عود
در مسیر آشنایی با ساز عود یکی دیگر از اجزایی که باید بشناسید گوشی ساز عود است. ساز عود دارای 11 عدد گوشی ( در برخی موارد بیشتر) است که در دو طرف سرپنجه قرار می‌گیرند. جنس گوشی‌ها از چوب است و هر کدام از وترها به یک گوشی متصل می‌شوند. شکل گوشی‌های ساز بربط مانند میخ پهن است که قسمت پهن آن به سمت بیرون سرپنجه می‌باشد و قسمت باریک آن در داخل سرپنجه فرو می‌رود. با چرخاندن گوشی‌های کوک می‌توان سیم‌های ساز عود را کوک نمود.
سرپنجه یا جعبه گوشی
جعبه گوشی یکی دیگر از اجزای ساختمان عود است که بصورت یک محفظه تو خالی ساخته می‌شود. جعبه گوشی در قسمت بالایی دسته ساز و بصورت مورب و متمایل به عقب نصب می‌گردد. سرپنجه محل قرارگیری گوشی‌های کوک است و در هر طرف خود 5 گوشی دارد.
شیطانک
شیطانک یک قطعه باریک چوبی و با ارتفاع 10 میلیمتر است و دارای عرضی برابر با عرض دسته می‌باشد. محل قرارگیری شیطانک در بالای دسته است و دارای شیارهای کم عمقی است که وترها از دورن آنها عبور می‌کنند.
جنس و تعداد وترها یا سیم‌های عود
برای خیلی از هنرجوها سوال است که ساز عود چند سیم دارد و نام نت آنها چیست. در ساز بربط تعداد 11 عدد وتر وجود دارد. وترها به دسته‌های 5تایی تقسیم شده و 2 به 2 باهم همصدا کوک می‌شوند. یک سیم هم به اسم بم یا واخوان بصورت تکی کوک می‌گردد. سیم‌های عود به ترتیب زیر کوک می‌شوند.
- جفت سیم اول نت دو یا C
- جفت سیم دوم نت سل G
- جفت سیم سوم نت ر یا D
- جفت سیم چهارم نت لا یا A
- جفت سیم پنجم نت سل یا G
- وتر ششم نت ر یا D
مضراب
جنس مضراب ساز عود از پر پرندگان و یا پلاستیک نرم می‌باشد.
وسعت صدایی ساز عود
در میان سازهای زهی ایرانی ساز بربط دارای بم‌ترین صدا می‌باشد. وسعت صدایی ساز عود دو اکتاو است و نت‌نویسی آن بر اساس کلید سل انجام می‌گیرد. البته جهت راحتی در نوشتن و خواندن نت‌ها، نت‌نویسی آن یک اکتاو بالاتر و در کلید فا نوشته می‌شود.
نوازندگان معروف ساز عود
ساز عود دارای نوازندگان مشهور ایرانی و عرب زیادی است. از عود نوازارن معروف ایرانی می‌توان به حسین بهروزی، عبدالوهاب شهیدی، محمود رحمانی پور، منصور نریمان، حسن منوچهری اشاره کرد. همچنین ریاض سنباطی و منیر بشیر از نوازندگان عرب ساز بربط می‌باشند.
کلام آخر
در این مقاله سعی کردیم شما را با اجزای مختلف ساز عود و نقش هر کدام در عملکرد و صدادهی این ساز آشنا کنیم. آشنایی با ساز عود و ساختمان آن یکی از مهم‌ترین مراحل در مسیر یادگیری ساز عود می‌باشد. بعد از اینکه ساختار و کارایی قسمت‌های مختلف ساز را یاد گرفتید نوبت به انتخاب استاد می‌رسد. اگر به دنبال بهترین مدرسین ساز عود از سراسر کشور هستید کافی است در وبسایت سه لا چنگ ثبت‌نام نمایید.
در مجموعه ما بهترین و مجرب‌ترین مدرسین در حال آموزش آنلاین عود به هنرجوهای خود هستند و در زمینه تدریس آنلاین بسیار توانا می‌باشند. بنابراین می‌توانید با خیالی راحت در کلاس های آنلاین عود مجموعه ما شرکت کنید و از یادگیری این ساز خوش‌صدا لذت ببرید. برای کسب اطلاعات بیشتر و ثبت‌نام در کلاس‌ها می‌توانید با شماره 91098925-021 تماس حاصل نمایید و یا فرم مشاوره رایگان زیر را پر کنید تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن با شما تماس بگیریم.
جهت مشاوره رایگان و ثبت‌نام در کلاس‌ها فرم زیر 👇 را پر کنید.