معرفی انواع سازهای زهی

ابزار آلات موسیقی با توجه به نحوه تولید صدا به خانواده‌های مختلفی دسته‌بندی می‌شوند. هر کدام از این گروه سازها روش خاصی برای تولید صدا دارند. در خانواده سازهای زهی از طریق ارتعاش سیم‌های ساز صدا ایجاد می‌شود. در برخی از این سازها با ضربه زدن به سیم و در برخی با کشیدن آرشه بر روی آن می‌توان سیم را به ارتعاش درآورد. ما در این مقاله قصد داریم به معرفی انواع سازهای زهی و نحوه صدادهی آنها بپردازیم پس تا انتها همراه ما باشید.

ساختار سازهای زهی

بیشتر سازهای زهی از یک شکم یا کاسه، یک دسته و قسمت سر تشکیل شده‌اند. سیم‌های ساز یا همان زه، از روی قسمت کاسه  و دسته ساز عبور می‌کنند و در قسمت انتهایی دسته توسط گوشی‌های کوک نگه داشته می‌شوند. از طرف دیگر این سیم‌ها در انتهای کاسه ساز به سیم‌گیرها متصل می‌شوند. صفحه رویی سازهای زهی در برخی از پوست حیوانات و در برخی از چوب ساخته می‌شود. به طور کلی سازهای زهی به سه گروه سازهای زهی زخمه‌ای، زهی آرشه‌ای و زهی کوبه‌ای تقسیم می‌شوند که در ادامه آنها را معرفی می‌کنیم.

سازهای زهی زخمه‌ای

این گروه از سازها را با انگشتان و یا مضراب می‌نوازند. در واقع سیم‌ها با ضربه‌ای که انگشت یا مضراب به آن وارد می‌کند به لرزه در می‌آیند و نت‌های موسیقی را تولید می‌کنند.

در سازهای زهی، شیوه‌های مختلفی برای اجرای زخمه‌ای وجود دارد. یکی از این روش‌ها، زخمه‌ای با ناخن (Finger Nail Pizzicato) است که در آن سیم با استفاده از ناخن نواخته می‌شود. نوعی دیگر از زخمه، زخمه‌ای شلاقی (Snap Pizzicato یا Bartók Pizzicato) نام دارد که در این شیوه، سیم با شدت به سمت بالا کشیده شده و پس از رها شدن به دستهٔ ساز برخورد می‌کند.

از دیگر انواع این اجرا، زخمه با دست چپ است که در آن یکی از انگشتان دست چپ سیم را زخمه می‌زند. همچنین نوعی اجرای ترکیبی به نام سُرش زخمه‌ای وجود دارد که در این روش، هم‌زمان با زخمهٔ دست راست، دست چپ روی دستهٔ ساز به‌صورت لغزشی به بالا و پایین حرکت می‌کند.

تار

تار یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین سازهای زهی زخمه‌ای ایرانی است. این ساز زهی دارای اجزای مختلفی از قبیل دو کاسه بزرگ و کوچک، دسته و گوشی‌های کوک می‌باشد. برای نواختن تار باید در حالت نشسته قرار بگیرید. نوازنده می‌بایست کاسه تار را در سمت راست و روی پاهایش بگذارد و دسته آن را در دست چپ بگیرد. ساز تار را توسط مضرابی کوچک و با دست راست می‌نوازند.

سه تار

سه تار سازی بسیار ظریف و سبک است که صدایی محزون و دل‌انگیز دارد. این ساز نیز همانند تار، جزء خانواده سازهای زهی زخمه‌ای است و از یک کاسه، دسته و گوشی‌های کوک ساخته شده است. صفحه رویی کاسه سه تار چوبی و از جنس چوب توت می‌باشد. همچنین سه تار دارای 4 سیم است و توسط مضراب یا انگشت اشاره نواخته می‌شود.

گاه ناخن انگشت میانی نیز در اجرای مضراب به کار گرفته می‌شود. به بیان دیگر، مضراب سه‌ تار در واقع همان ناخن انگشتان نوازنده است. به همین دلیل، و نیز به علت ویژگی‌های آکوستیکی این ساز، صدای سه‌ تار نسبتاً ضعیف است و برای تکنوازی در مقابل جمعیت یا برای همنوازی در ارکستر چندان مناسب نیست.

به نظر می‌رسد که سه‌ تار در گذشته یکی از سازهای زهی محلی بوده و در آن زمان تنها سه سیم داشته است (نام سه‌ تار نیز گویای همین موضوع است)، اما در دوره‌های بعد، با رواج آن در شهرها، سیم چهارمی به آن افزوده شده است.

خرک سه‌تار نسبت به خرک تار کوتاه‌تر است و دستهٔ آن نیز باریک‌تر از دستهٔ تار ساخته می‌شود. سه‌تار فاقد جعبه گوشی است و چهار گوشی آن به‌صورت جداگانه نصب شده‌اند: دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته و دو گوشی دیگر در سمت چپ ساز قرار دارند که هنگام نوازندگی در بخش بالایی ساز دیده می‌شوند.

عود

عود یکی دیگر از انواع سازهای زهی زخمه‌ای است و قدمت زیادی در موسیقی ایران دارد. کاسه این ساز گلابی شکل و بزرگ است و دارای دسته‌ای کوتاه و بدون پرده‌بندی می‌باشد. ساز عود دارای 5 سیم از جنس روده و یا فلز است. صدای عود به نسبت دیگر سازهای زهی قوی است و از آن در تک‌نوازی و گروه‌نوازی استفاده می‌کنند. نواختن ساز عود توسط مضراب انجام می‌گیرد.

تنبور

از دیگر سازهای زهی که با انگشتان دست نواخته می‌شود، ساز تنبور است. این ساز دارای کاسه‌ای گلابی شکل و دسته‌ای بلند می‌باشد. صدای تنبور بسیار گیرا و منحصر به فرد است و حالتی عرفانی دارد. این ساز دارای 4 عدد سیم فلزی است و جزء محبوب‌ترین سازهای ایرانی می‌باشد.

بم ‌تار یا تار باس

بم‌تا یا تار باس، نوعی ساز زهی زخمه‌ای است که از نظر ساختار به تار شباهت دارد، اما دسته‌ای بلندتر (چند سانتی‌متر) و کاسه‌ای پرحجم‌تر از تار دارد. این ساز توسط علینقی وزیری برای استفاده در ارکستر ابداع شد. کلنل وزیری چهار نوع ساز با صداهای متفاوت بر پایهٔ تار طراحی کرد که از میان آن‌ها، تنها بم‌تار هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بم‌تار دارای سه سیم است که قطر آن‌ها از سیم‌های معمول تار بیشتر است. این ساز، مانند تار، با فواصل چهارم و پنجم کوک می‌شود، اما صدادهی آن یک اکتاو بم‌تر از تار است که یکی از تفاوت‌های اصلی آن با تار به شمار می‌آید.

در ساختار بم‌تار، معمولاً پوست روی نقاره (کاسهٔ کوچک‌تر) برداشته می‌شود، و برای نواختن آن از مضراب‌هایی ساخته‌شده از شاخ یا استخوان استفاده می‌شود.

قانون

قانون سازی است چوبی و زهی زخمه‌ای که به شکل ذوزنقه می‌باشد. برای نواختن این ساز نوازنده مضراب‌هایی فلزی را در دو انگشت اشاره قرار می‌دهد. این ساز دارای 63 تا 84 عدد سیم است که از جنس روده گوسفند یا نوعی نایلون می‌باشد.

گیتار

در بین سازهای کلاسیک، گیتار یکی از پرطرفدارترین سازهای زهی زخمه‌ای است. این ساز را می‌توان در سبک‌های مختلفی از جمله پاپ، راک، جاز و کلاسیک نواخت. گیتار دارای 6 عدد سیم فلزی یا نایلونی است که توسط مضراب یا انگشتان دست نواخته می‌شود.

سازهای زهی آرشه‌ای

سازهای زهی آرشه‌ای را با کشیدن آرشه یا کمان بر روی سیم‌های آن می‌نوازند. با کشیدن آرشه بر روی سیم‌ها، آنها به ارتعاش درمی‌آیند و صدا تولید می‌شود. در سازهای زهی کمانه‌ای، اگر حرکت کمانه از نوک به سمت پاشنه انجام شود، به آن کمانه‌کشی چپ و اگر از پاشنه به سمت نوک باشد، کمانه‌کشی راست گفته می‌شود. گاهی در هنگام اجرا، به‌جای استفاده از زه کمانه، از چوب آن برای تولید صدا استفاده می‌شود که به این شیوه اجرای چوب‌کمانه‌ای (col legno) می‌گویند.

اجرای چوب‌ کمانه‌ای به دو صورت انجام می‌شود:

• زنشی (battuto) که در آن چوب کمانه به‌صورت ضربه‌ای بر روی سیم‌ها زده می‌شود.

• کششی (tratto) که در آن چوب کمانه بر روی سیم‌ها کشیده می‌شود.

کمانچه

یکی از سازهای ایرانی که صدایی بسیار گرم و دلربا دارد ساز کمانچه می‌باشد. کمانچه یک ساز زهی آرشه‌ای است که دارای یک کاسه کروی توخالی و یک دسته است. این ساز را به صورت عمودی و در حالت نشسته می‌نوازند. کمانچه دارای 4 عدد سیم فلزی است که صدای ساز با کشیدن آرشه بر روی آنها تولید می‌گردد.

قیچک

قیچک نیز یک ساز زهی آرشه‌ای است که همانند کمانچه آن را با آرشه می‌نوازند. در ساخت این ساز از چوب، پوست و فلز استفاده می‌کنند. ساز قیچک دارای قدمت بسیار زیادی است و در موسیقی ملی و دستگاهی کاربرد دارد. جنس کاسه این ساز از چوب است که در دو طرف دارای فرورفتگی می‌باشد.

ویولن

ساز ویولن یکی از محبوب‌ترین و پرطرفدارترین سازها در دنیا می‌باشد. این ساز خوش‌صدا در سبک‌های مختلفی از جمله موسیقی کلاسیک و سنتی ایرانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ویولن دارای 4 عدد سیم فلزی است و صدای آن با کشیدن آرشه بر روی آنها تولید می‌شود.

سازهای زهی کوبه‌ای

در این دسته از سازها با کوبیدن انگشتان و یا مضراب، سیم‌ها به ارتعاش درمی‌آیند و آواها تولید می‌شوند.

سنتور

سنتور رایج‌ترین و خوش‌صداترین ساز زهی کوبه‌ای در بین علاقه‌مندان به موسیقی ایرانی است. این ساز را توسط دو مضراب چوبی می‌نوازند. با ضربه زدن به سیم‌های سنتور از طریق مضراب‌ها صدا تولید می‌شود. سنتور از جنس چوب و به شکل ذوزنقه‌ای می‌باشد. این ساز دارای 72 عدد سیم و 18 خرک است. در این ساز هر چهار سیم بر روی یک نت خاص همزمان کوک می‌شوند.

پیانو

ساز پیانو یکی از سازهای زهی کوبه‌ای است که بیشترین وسعت صدایی را در بین سازهای رایج دارد. این ساز را با فشردن کلیدهای آن می‌نوازند. در واقع وقتی نوازنده کلیدهای پیانو را فشار می‌دهد چکش‌هایی که به آنها متصل است به سیم‌های پشت آن ضربه می‌زند و صدا ایجاد می‌شود. این سیم‌ها و چکش‌ها در یک جعبه صوتی بزرگ تعبیه شده‌اند.

کلام آخر

همانطور که دانستید طیف زیادی از انواع سازهای زهی در دنیای موسیقی وجود دارد. هر کدام از این سازها به روش خاصی صداهای موسیقایی را تولید می‌کنند. ما سعی کردیم در این مقاله به معرفی سازهای زهی و انواع آنها بپردازیم تا بتوانید راحت‌تر ساز مورد علاقه خود را انتخاب کنید. اگر به یادگیری موسیقی علاقه دارید می‌توانید در وبسایت سه لا چنگ ثبت‌نام کنید و از مزایای آموزش آنلاین موسیقی بهره ببرید. در مجموعه ما بهترین اساتید موسیقی از کل کشور در حال تدریس آنلاین سازهای مختلف می‌باشند. برای پیوستن به جمع هنرجویان ما و ثبت‌نام در کلاس‌های آنلاین موسیقی، می‌توانید با شماره 91015489-021 تماس حاصل فرمایید و یا فرم مشاوره رایگان زیر را پر کنید تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن با شما تماس بگیریم.

جهت مشاوره رایگان و ثبت‌نام در کلاس‌ها فرم زیر 👇 را پر کنید.