راهنمای جامع نحوه کوک سه تار
از مهم‌ترین مباحثی که یک نوازنده سه تار باید با آن آشنا شود نحوه کوک سه تار می‌باشد. قبل از تمرین و نواختن ساز، باید آن را بطور صحیح تنظیم کنید تا صدایی خوشایند و دلپذیر از سازتان بشنوید. اگر ساز را به درستی کوک نکنید با شنیدن صداهای ناکوک بر تربیت گوش موسیقیایی خود اثر بدی خواهید گذاشت. بنابراین به علت اهمیت بالای کوک سه تار ما در این مقاله قصد داریم به آموزش کوک سه تار و روش‌های انجام آن بپردازیم تا شما را در این امر مهم یاری دهیم.
همانطور که گفتیم برای هنرجویان ضروری است که انواع کوک سه تار را آموزش ببینند زیرا که قطعات موسیقی سنتی ایرانی در دستگاه‌های مختلفی نواخته می‌شوند و هر کدام فضای خاص خود را دارند. وقتی کوک کردن سه تار به درستی انجام می‌شود، فرکانس صدای خروجی آن بسیار خوشایند است. در ادامه به معرفی کوک سه تار، انواع روش‌های کوک کردن آن و کوک دستگاه‌های مختلف میپردازیم.
کوک سه تار به چه معناست؟
کوک کردن ساز سه تار بدین معنا است که سیم‌ها را در فرکانسی مشخص تنظیم کنید بصورتی که فاصله فرکانسی آنها با یکدیگر باعث ایجاد صدایی مصلوب در ساز شود و سیم‌ها دقیقا روی نت‌های موردنظر کوک شوند. هنگامی که بتوانید سیم‌ها را تنظیم کنید یعنی ساز را کوک کرده‌اید. ساز سه تار دارای چهار سیم است که دو سیم اول و دوم را بطور جداگانه کوک می‌کنند و سیم سوم و چهارم معمولا در کوکهای پایه دارای کوک یکسان می‌باشند. برای کوک سه تار مانند اغلب سازهای ایرانی مبنای دقیقی وجود ندارد و نوازندگان با توجه به نیاز قطعه و سلیقه خود تغییراتی در کوک ساز به وجود می‌آورند. البته این روش کوک سه تار ممکن است در ابتدا باعث گیج شدن هنرجویان مبتدی شود اما با صبر و تمرین می‌توانند کاملا به آن مسلط شوند.
نحوه کوک کردن سه تار
اکثر سازهای زهی در انتهای خود دارای بخشی به نام سرپنجه یا سردسته هستند که گوشیهای کوک به آن متصل می‌شوند. جنس گوشی کوک می‌تواند از فلز، چوب و یا پلاستیک باشد. در سه تار 4 عدد گوشی وجود دارد که با چرخاندن آنها می‌توانید فرآیند کوک سه تار را انجام دهید. نحوه کوک سه تار بدین صورت است که اگر این گوشی‌ها را بصورت ساعت‌گرد بچرخانید کوک سیم پایین می‌آید و با چرخاندن آنها بصورت پادساعت‌گرد کوک سیم بالا می‌رود.
در حقیقت تنظیم شدن فرکانس سیم‌ها با نت مورد نظر به میزان کشیدگی آنها بستگی دارد. هر چه سیم کشیده‌تر شود سفت‌تر می‌گردد و فرکانس آن نیز افزایش می‌یابد و برعکس. فرکانس صدای نت‌ها را با دستگاه تیونر می‌سنجند که در ادامه به توضیح آن میپردازیم. در هنگام کوک سه تار این را به یاد داشته باشید که هر کدام از سیم‌های سه تار می‌توانند در نت‌های متفاوتی کوک شوند اما چیزی که مهم است نسبت فاصله بین سیم‌ها است که باید حتما رعایت شود تا ساز کوک به نظر آید.
انواع کوک های پایه در ساز سه تار
در ساز سه تار 3 کوک اصلی و شناخته شده وجود دارد که بیشتر آوازها و دستگاه‌ها را می‌توانید با آنها بنوازید. در ادامه به معرفی کوکهای پرکاربرد سه تار به ترتیب اهمیت میپردازیم.
کوک اول
متداول‌ترین کوک سه تار این است که سیم‌ها بر روی نت‌های «دو، سل، دو، دو» کوک شوند. در این کوک سیم‌های سه تار کشیده و سفت هستند. شفافیت و وضوح صدای سه تار در این کوک بسیار افزایش می‌یابد و البته از طنین صدای آن نیز کم می‌شود. نوازنده‌های سه تار از این کوک برای اجرای تک‌نوازی استفاده می‌کند.
کوک دوم
نحوه کوک سه تار در این روش بدین صورت است که سیم‌های ساز به ترتیب بر روی نت‌های «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» تنظیم می‌شوند. در این حالت وضوح و طنین صدای سه تار در یک حد متوسطی است. نوازنده برای نواختن موسیقی سنتی از این کوک استفاده می‌کند چرا که احساسات و جزییات قطعه بهتر به شنونده انتقال می‌یابد. در این نوع کوک سیم‌ها نسبت به روش اول از کشش کمتری برخوردارند و کمی شل‌تر هستند، یعنی به اندازه دو نیم پرده از کوک اصلی پایین‌تر کوک می‌شوند.
کوک سوم
در روش سوم می‌بایست سیم‌های سه تار را بر روی نت‌های «لا، می، لا، لا» کوک کرد. در این حالت سیم‌ها را سه نیم پرده پایین‌تر از روش اول کوک می‌کنیم. نام دیگر این روش، کوک پایین نیز می‌باشد. در این روش وضوح صدا کم است و طنین آن بسیار بالا است. در واقع چون سیم‌ها در این کوک شل‌تر هستند باعث می‌شود طنین صدا افزایش یابد. از این روش کوک کردن بیشتر برای تمرین استفاده می‌کنند.
نحوه کوک سه تار در دستگاه‌های موسیقی ایرانی
- دستگاه ماهور و چهارگاه: دو، سل، دو، دو. همانطور که دانستید این کوک یکی از کوکهای پایه ساز سه تار است.
- دستگاه شور در آوازهای دشتی، افشاری و ابوعطا: دو، سل، دو، فا
- دستگاه شور در آواز بیات ترک: دو، سل، سی بمل، فا
- دستگاه سه گاه: دو، سل، لا کرن، فا
- دستگاه نوا، همایون و اصفهان: دو، سل، ر، ر
- دستگاه راست پنجگاه: دو، فا، دو، دو
روش‌های کوک کردن ساز سه تار
برای کوک کردن سه تار از دو روش می‌توان استفاده کرد. در روش اول کوک سه تار به کمک تیونر انجام می‌شود و در روش دوم توسط شنیدار یا گوش صورت می‌گیرد. نحوه کوک سه تار با تیونر بسیار راحت‌تر از روش دوم است. اگر بخواهید ساز خود را بصورت گوشی کوک کنید باید تجربه شنیداری خوبی داشته باشید.
نحوه کوک سه تار با تیونر
تیونر یک وسیله الکتریکی است و در واقع شکل پیشرفته دستگاه دیاپازون می‌باشد. تیونر توسط یک میکروفن که داخل آن تعبیه شده است صدای ساز را دریافت می‌کند. برای کوک کردن سه تار دستگاه تیونر را بر روی نت لا با فرکانس 440 هرتز تنظیم می‌کنند. البته در سه تار فرکانس نت لا را حدود نیم‌پرده پایین‌تر از 440 هرتز قرار می‌دهند. این بم تر شدن صدا باعث می‌شود سیم‌ها شل‌تر شوند و صدای ساز نرم‌تر به گوش برسد. تیونر بعد از دریافت صدا با توجه به نت مبدا، فرکانس آن را مشخص می‌کند و نام نت را بر روی صفحه نمایش خود نشان می‌دهد. حال می‌توانید فرکانس نت مورد نظر را با چرخاندن گوشیهای کوک تنظیم کنید.
برای کوک کردن سه تار با تیونر می‌توانید دستگاه آن را خریداری کنید. در غیر این صورت می‌توانید با نصب نرم‌افزار آن کوک سه تار با تیونر اندروید را امتحان کنید. برای انجام کوک به روش پایه اول که در بالا گفتیم باید سیم‌های سه تار را از پایین به بالا بر روی نت‌های «دو، سل، دو، دو» کوک کنید. بهتر است این نکته را نیز بدانید که نت دو در سیم چهارم یک اکتاو بم‌تر از نت دو در سیم اول می‌باشد.
نحوه کوک سه تار با تیونر به صورت زیر است.
- در ابتدا دکمه پاور تیونر را چند ثانیه نگه دارید تا دستگاه روشن شود.
- با استفاده از دکمه‌های چپ و راست می‌توانید فرکانس مبدا را بر روی نت لا 440 هرتز قرار دهید.
- دستگاه تیونر را نزدیک ساز قرار دهید و روی سیم موردنظر با مضراب یا ناخن ضربه بزنید. سپس تیونر، نت را با حروف انگلیسی مختص به آن نت نشان می‌دهد و شما می‌توانید متوجه شوید سیم شما بر روی چه نتی کوک شده است. اگر نت سیم دقیق باشد چراغ تیونر سبز می‌شود و عقربه آن بر روی صفحه نمایشگر در وسط قرار می‌گیرد. در غیر این صورت چراغ تیونر قرمز می‌شود و متوجه می‌شوید که نت تنظیم نیست.
- در ابتدا می‌توانید بصورت گوشی سیم اول را بر روی نت دو کوک کنید و سپس آن را با تیونر تنظیم نمایید تا وقتی که چراغ آن سبز شود. برای تنظیم شدن نت باید گوشی مربوط به آن سیم را در قسمت سرپنجه ساز بچرخانید تا سیم کشیده یا شل شود.
- سیم دوم از پایین یعنی سیم زرد رنگ را نیز با چرخاندن گوشی مربوط به آن بر روی نت سل تنظیم کنید. سپس سیم سوم و چهارم (یک اکتاو بم‌تر) را نیز بر روی نت دو کوک نمایید.
- بم‌تر بودن نت دو در سیم چهارم را می‌توانید با عددی که کنار آن نشان می‌دهد چک کنید. برای نت دو سیم اول باید تیونر C3 و برای نت دو سیم چهارم C4 را نمایش دهد.
روش کوک کردن ربع پرده توسط تیونر
معمولا تیونرها نت‌های کُرُن و سُری را که ربع پرده با نت اصلی تفاوت دارند نمایش نمی‌دهند و فقط نت‌های اصلی و نیم پرده ها را نشان می‌دهند. عقربه‌ای که در وسط صفحه نمایشگر تیونر قرار دارد، در وسط صفحه به عدد 0 و در انتهای سمت چپ به عدد -50 و در انتهای سمت راست به عدد 50 می‌رسد. این عدد فاصله نتی که در حال تنظیم آن هستیم با نت اصلی آن را مشخص می‌کند. اگر در هنگام کوک کردن عقربه بر روی عدد 0 بایستد این بدان معنا است که نت دقیقا روی نت اصلی موردنظر تنظیم است.
در تعیین نت‌های ربع پرده میتوانیم از این اعداد کمک بگیریم. اگر بخواهیم نتی را بصورت کرن کوک کنیم باید دقت کنیم که اگر نتی که تیونر ب روی عدد 0 نشان می‌دهد حالت بمل داشته باشد باید عقربه بر روی 50 قرار گیرد تا نت ما کرن کوک شود. اگر نت اصلی که تیونر نشان می‌دهد نت بکار باشد عقربه باید روی -50 قرار گیرد.
نحوه کوک سه تار با گوش
همانطور که گفتیم سه تار را می‌توان به صورت گوشی نیز کوک کرد. این روش برای نوازندگانی مناسب است که مدتی است با ساز سه تار و صدای نت‌ها آشنا هستند. زیرا برای کوک سه تار از طریق گوش باید بتوانید صدای نت‌ها را تشخیص دهید بنابراین به نوازندگان مبتدی این روش را پیشنهاد نمی‌کنیم.
کوک سیم اول
در این روش دیگر از تیونر استفاده نمی‌کنیم بنابراین باید گوش شما با صدای سیم اول آشنایی کامل را داشته باشد تا بتوانید آن را بصورت دقیق و با صدایی مناسب کوک کنید. نحوه کوک سه تار در این روش بدین صورت است که می‌بایست به سیم اول ضربه بزنید و صدای آن را دقیق گوش کنید سپس با چرخاندن گوشی سیم مربوطه در سرپنجه سه تار، کشش سیم را با توجه به صدایی که می‌شنوید بیشتر یا کمتر کنید. مجدد به سیم ضربه بزنید و تا وقتی که به صدای نت موردنظر خود برسید این کار را ادامه دهید. اینکه صدای نت سیم اول چقدر بم یا زیر باشد به علاقه و سلیقه شما بستگی دارد.
کوک کردن سیم دوم
همانطور که قبلا گفتیم در رایج‌ترین کوک سه تار، سیم دوم را بر روی نت سل کوک می‌کنند. برای پیدا کردن نت سل می‌توانید از پرده نت دو روی سیم دوم بهره ببرید. در سه تار پرده ششم بر روی سیم دوم همان نت دو می‌باشد. بنابراین با تنظیم کردن صدای پرده ششم بر روی نت دو با کمک سیم اول، سیم دوم را بر روی سل کوک می‌کنید.
کوک کردن سیم سوم
در این کوک، سیم سوم نیز بر روی نت دو تنظیم می‌شود. بنابراین به راحتی می‌توان سیم سوم را از طریق صدای سیم اول کوک کرد. اگر می‌خواهید از کوکهای دیگر سه تار استفاده کنید می‌بایست در ابتدا نت سیم سوم را بر روی پرده‌های سیم اول پیدا کنید و سیم سوم را به کمک آن تنظیم کنید.
کوک کردن سیم چهارم
سیم چهارم نیز بر روی نت دو کوک می‌شود اما یک اکتاو بم‌تر از نت دو در سیم اول می‌باشد. بنابراین سیم چهارم را نیز می‌توانید از طریق صدای نت سیم اول تنظیم کنید.
کلام آخر
همانطور که گفتیم یکی از بزرگترین چالش‌های نوازندگان سه تار کوک کردن صحیح آن است. در این مقاله تلاش کردیم تا شما را با نحوه کوک سه تار و انواع روش‌های کوک کردن آن آشنا کنیم. برای اینکه بتوانید سه تار خود را به درستی کوک کنید باید در ابتدا این کار را نزد استاد خود انجام دهید تا از صحیح بودن صدای نت‌ها مطمئن شوید. بنابراین در تمام مراحل یادگیری سه تار داشتن استادی دلسوز و همراه بسیار ضروری است. اگر از علاقه‌مندان به آموزش آنلاین سه تار هستید می‌توانید با ثبت نام در وبسایت سه لا چنگ به مجموعه ما بپیوندید و از مزایای آموزش آنلاین در کنار بهترین اساتید کشور بهره ببرید. برای کسب اطلاعات بیشتر و مشاوره می‌توانید با شماره 91098925-021 تماس حاصل فرمایید و یا فرم زیر را پر کنید تا در اسرع وقت با شما تماس بگیریم.
جهت مشاوره رایگان و ثبت‌نام در کلاس‌ها فرم زیر را پر کنید.