آشنایی با ساز قانون و تاریخچه آن

اگر بخواهیم یکی از کهن‌ترین سازهای ایرانی را نام ببریم آن ساز قانون می‌باشد. اما متاسفانه این ساز دلنواز در کشور ما ناشناخته مانده و بیشتر در کشورهای همجوار از آن بهره می‌برند. این ساز توانایی بیان گوشه‌های موسیقی ایرانی را دارد و شاید فقط حدود 50 سال است که مورد توجه نوازندگان ایرانی قرار گرفته است. بیشتر افراد به علت تقلید ناآگاهانه از سبک نوازندگی موسیقی عربی، تصور می‌کنند که ساز قانون یک ساز عربی است. بنابراین برای شناخت بیشتر این ساز، در این مقاله قصد داریم به آشنایی با ساز قانون و تاریخچه آن بپردازیم.

تاریخچه ساز قانون

طبق مطالبی که در ویکی‌پدیا نوشته شده است، “قانون یک ساز زهی است متعلق به خانواده قدیمی سیتار (Cythare)، که در سده‌های میانه تحت عنوان Canon یا miocanon به اروپا برده شد. برخی اختراع این ساز را به افلاطون نسبت می‌دهند و عده‌ای بر این باورند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر می‌گویند منشأ آن خراسان بوده و در قرن سیزدهم میلادی در موصل پیدا شده است. هر چند هیچ یک از این نظردهندگان دلیل بر ادعای خود ندارند. واقعیت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق، ردی از سازهای خانواده سیتار پیدا نشده و سرچشمه قانون نیز، مانند سرچشمه بسیاری از سازهای دیگر، تاریک مانده‌است. آنچه بیش‌تر محتمل می‌رسد این که قانون از سرزمین‌های خاور نزدیک به اروپا رسیده و در کشورهای اروپایی با مکانیزه کردن آن، بزرگ‌ترین ساز کلاویه‌دار سیمی را ساخته و پرداخته‌اند.”

اینکه ساز قانون مال کدام کشور است سوال بسیاری از نوازندگان این ساز است. در هر صورت به نظر می‌رسد ریشه این ساز ایرانی است که بعدها به موسیقی عرب اضافه شد. به ویژه در دوران صفویان از ساز قانون استقبال زیادی شد اما با به پایان رسیدن این سلسله بسیاری از سازها از جمله قانون به فراموشی سپرده شدند.

ظاهر و ساختمان ساز قانون

ساز قانون به شکل یک جعبه ذوزنقه‌ای چوبی با زاویه قائمه است که در دسته سازهای زهی مضرابی قرار می‌گیرد. نوازندگان این ساز را توسط انگشتان سبابه هر دو دست و به کمک مضراب می‌نوازند. ساز قانون دارای 72 عدد سیم و یا وتر می‌باشد که در فاصله دیاتونیک کوک می‌شوند. برای تغییر کوک سیم‌ها کافی است گوشی‌های کوک که در کنار ساز قرار دارد را بچرخانید. سیم‌های ساز قانون از جنس روده گوسفند و یا نایلون می‌باشد که از یک طرف به گوشی‌های کوک و از یک طرف به سیم‌گیرها متصل می‌باشند.

سمت راست ذوزنقه به پنج خانه چهارگوش تقسیم شده است که با پوست روی آن را می‌پوشانند. در سمت چپ ساز نیز تعداد 26 عدد گوشی سه‌تایی که شامل 156 گوشی کوک کوچک از جنس فلز و برای تغییر صدا و کوک سیم‌ها نصب می‌شود. ساز قانون دارای اجزای متنوعی است که هر کدام نقش مهمی در تولید صدا و عملکرد ساز دارند. برای آشنایی بیشتر با این اجزا به مقاله معرفی ساختار ساز قانون و اجزای آن مراجعه کنید.

شیوه نواختن ساز قانون

پس از آشنایی با ساز قانون و تاریخچه آن نوبت به آشنایی با شیوه نواختن ساز می‌رسد. اگر نوازنده ساز قانون بخواهد بصورت تکنواز یا سولیست با ارکستر همراهی کند معمولا در ردیف اول می‌نشیند و اگر در نقش همراهی‌کننده با خواننده یا دیگر نوازندگان باشد روبه‌روی آنها قرار می‌گیرد. در شیوه نشستن و نواختن ساز قانون معمولا ساز قانون را روی زانوها یا زمین می‌گذارند به طوریکه قاعده بلند آن پایین و نزدیک نوازنده باشد.

همچنین می‌توان برای راحتی نوازنده، از میز شیب‌داری که شیب آن به سمت نوازنده است کمک گرفت. می‌بایست میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر و زیر آن خالی باشد. برای نواختن ساز قانون، نوازنده هر دو دست خود را به فاصله یک اکتاو روی ساز قرار می‌دهد که معمولا دست چپ کمی دیرتر از دست راست به سیم ضربه می‌زند. به این صورت وضعیت دو صدایی و هم صدایی از ساز شنیده خواهد شد.

برای نواختن قانون انگشتانه‌ای بر روی انگشتان سبابه قرار می‌گیرد و نوازنده شروع به نواختن می‌کند. در شیوه نواختن ساز ابتدا نوازنده روی یکی از سیم‌ها با دست چپ یا راست ضربه می‌زند. به این نکته توجه کنید که هنگام مضراب زدن، انگشتان تنها از بند آخر خم شوند. با هر ضربه‌ای که به سیم وارد می‌شود باید صدایی واضح و صاف از ساز شنیده شود.

برای انتقال نیرو ابتدا موقع مضراب زدن، انگشتی که در آن انگشتانه قرار گرفته است می‌بایست انگشت شست را لمس کند. این تمرین را تا جایی ادامه دهید تا انگشت و مضراب برای ساز زدن تقویت شوند. بعد از اینکه مهارت لازم را پیدا کنید و سرعت قطعات بالاتر رود، این هماهنگی بصورت ناخودآگاه انجام می‌شود و دیگر نیازی به لمس شست با انگشتانه نمی‌باشد.

زمانی که روی سیم ضربه می‌زنید انگشت شست شما باید زیر انگشت سبابه که انگشتانه دارد، قرار گیرد. سه انگشت دیگر به حالت رها و بدون فشردگی هستند و بایستی نه به صورت جمع و نه به صورت باز باشند.

هنگام نوازندگی بهتر است اعضای بدن به صورت زیر قرار بگیرند.

• ساعد و بازو باید یک زاویه قائمه تشکیل دهند.
• کمر نوازنده باید کاملا صاف باشد و به طرف جلو خم نشود.
• نباید آرنج‌ها بیرون از بدن قرار بگیرند.
• دست‌ها را روی سیم‌ها تکیه ندهید.
• هر دو دست را از شانه آزاد نگه دارید و فشاری به دست‌ها وارد نکنید.

زخمه یا مضراب ساز قانون

یکی دیگر از مواردی که در آشنایی با ساز قانون باید بیاموزید ساختار مضراب آن است. مضراب‌‌های ساز قانون در واقع دو حلقه فلزی از جنس ورشو، نقره و یا برنج می‌باشند. این حلقه‌ها بصورت مدور و پهن، متناسب با اندازه بند دوم انگشت سبابه ساخته می‌شوند. در هر حلقه مضرابی از جنس شاخ گاو، گوزن و یا بز کوهی قرار می‌گیرد. اندازه مضراب می‌بایست از نوک انگشت نشانه کمی بلندتر باشد و از زیر بند دوم انگشت، پایین‌تر نیاید. حلقه‌ها را در بند دوم انگشت سبابه قرار داده و مضراب را به طرف داخل دست، میان حلقه و انگشت جای می‌دهیم.

دیگر ویژگی‌های ساز قانون

• وجود پرده گردان، اجرای تمام فواصل موسیقی ملی با این ساز را ممکن می‌کند.
• در ساز قانون امکان اجرای آکوردهای چند صدایی با انگشت‌های مختلف وجود دارد (حداکثر شش صدای همزمان)
• می‌توان از ساز قانون برای تک‌نوازی و گروه نوازی استفاده کرد.
• انواع حالت‌های کمی و کیفی، از جمله گلیساندو، پیتزیکاتو، تریل، تکیه و پاساژ در این ساز قابل اجرا هستند.
• در ساز قانون اجرای مضراب ریز، تنها با یک دست و به روش‌های مختلف نیز امکان‌پذیر است.

کلام آخر

در این مقاله به آشنایی با ساز قانون و مروری بر تاریخچه ساز قانون پرداختیم. فراگرفتن شیوه نواختن ساز قانون و نحوه مضراب‌زنی آن از موارد مهم در مسیر یادگیری این ساز کهن می‌باشد. برای اینکه اصول نوازندگی و نحوه نشستن و دست گیری ساز قانون را به طور صحیح بیاموزید، باید از اساتید باتجربه و ماهر کمک بگیرید. در مجموعه سه لا چنگ مدرسین ساز قانون از سراسر کشور با سابقه‌ای درخشان در زمینه آموزش آنلاین ساز قانون سال‌ها است در حال فعالیت می‌باشند.

تیم ما فرصتی را برای همه علاقه‌مندان به ساز قانون در داخل و خارج از کشور فراهم کرده تا بتوانند از طریق آموزش آنلاین با مدرسین ما در ارتباط باشند. برای اینکه بتوانید هنرجوی اساتید مجموعه ما باشید کافی است در وبسایت سه لا چنگ ثبت‌نام نمایید و به جمع هنرجویان کلاس آنلاین قانون بپیوندید. برای کسب اطلاعات بیشتر و ثبت‌نام در کلاس‌ها می‌توانید با شماره 91098925-021 تماس حاصل نمایید و یا فرم مشاوره رایگان زیر را پر کنید تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن با شما تماس بگیریم.

جهت مشاوره رایگان و ثبت‌نام در کلاس‌ها فرم زیر 👇 را پر کنید.