میرزاحسینقلی فراهانی
مقدمه و معرفی
میرزا حسینقلی فراهانی، معروف به آقا حسینقلی، یکی از مشهورترین نوازندگان تار در اواخر دوره قاجار در تهران بود. او در سال ۱۲۳۰ در تهران به دنیا آمد و در سال ۱۲۹۴ نیز در تهران درگذشت. آقا حسینقلی جوان‌ترین فرزند علی‌اکبر فراهانی، که نیز یک نوازنده مشهور تار در آغاز حکومت ناصرالدین‌شاه به حساب می‌آید، بود. آقا حسینقلی در ابتدا شاگرد برادر بزرگتر خود، میرزا عبدالله فراهانی، بود. سپس به عنوان شاگرد پسرعمو یا پدرخوانده‌اش، آقا غلامحسین فراهانی، فراگیری نوازندگی تار را ادامه داد. یکی از مسائل مهم در زندگی آقا حسینقلی، سفر او به پاریس به همراه گروهی از نوازندگان است. او به منظور پرکردن صفحه گرامافون، به پاریس سفر کرد و اجراهایی را ضبط کرد. آقا حسینقلی دو فرزند به نام‌های علی‌اکبر شهنازی و عبدالحسین شهنازی داشت که بعدها نیز به عنوان نوازندگان مشهور تار شناخته شدند. او یکی از نمایندگان برجسته موسیقی ایرانی است و ردیف آقا حسینقلی که توسط فرزند بزرگترش، علی‌اکبر شهنازی، ضبط و روایت شده، به عنوان یکی از ردیف‌های مشهور موسیقی ایرانی محسوب می‌شود. علی‌اکبر و عبدالحسین شهنازی از برجسته‌ترین اساتید تارنوازی در سده حاضر هستند. آقا حسینقلی، مالک یک مدرسه موسیقی بود و هر هفته سه روز در خانه‌اش به تدریس تار به شاگردان می‌پرداخت. محل زندگی او در منطقه‌ای به نام دولت، نزدیک به خانه برادرش میرزا عبدالله، در شمال شرقی تهران قرار داشت. این منطقه شامل خیابان عین‌الدوله (ایران فعلی)، کوچه نصیرحضور و دیگر خیابان‌ها و کوچه‌هایی بود که در آن زمان به معنایی دیگر معروف بودند. در سال ۱۳۳۳ قمری، آقا حسینقلی در سن حدود ۶۵ سالگی به دلیل فقر درگذشت. به دلیل شرایط اقتصادی نامناسب، او در گورستان چهارده معصوم، که در اطراف دروازه‌غار (منطقه‌ای در تهران) واقع بود و به عنوان مکان دفن فقرا و غمنامان شناخته می‌شد، به خاک سپرده شد. آقا حسینقلی، علی‌اکبر و عبدالحسین شهنازی با تعهد به تارنوازی و تدریس در زمان‌های سخت از موسیقی ایرانی به عنوان شخصیت‌های برجسته‌ای در تاریخ موسیقی کشور محسوب می‌شوند.
فراگیری موسیقی
با ازدواج آقا غلامحسین و همسر آقا علی‌اکبر، مسئولیت آموزش و سرپرستی عبدالله و حسینقلی نیز به عهده آقا غلامحسین گذاشته شد. این مسئولیت شامل آموزش موسیقی نیز بود، اگرچه آقا غلامحسین در ابتدا به این کار علاقه‌ای نداشت و تنها با خواهش مادر آن دو، به این آموزش پذیرفت. نخستین آموزش‌های موسیقی حسینقلی توسط برادر بزرگترش، که بعدها به میرزا عبدالله شهرت یافت، ارائه شد. با این وجود، تأثیر آقا غلامحسین در تدریس و تربیت هنری حسینقلی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. آقا حسینقلی در زمینه موسیقی و نوازندگی به‌عنوان شاگرد اصلی میرزا عبدالله بود. مدت زمانی که حسینقلی نزد میرزا عبدالله آموزش دیده است، دقیق مشخص نیست، اما با توجه به استعداد و نبوغ او و با تأکید بر اسناد تاریخی، معتقدیم که این دوره زمانی طولانی نبوده و به‌سرعت پیش رفته است. همانطور که در منابع آمده است، آموزش و پیشرفت حسینقلی تحت نظر آقا غلامحسین نیز ادامه یافت. میرزا حسینقلی، همسر نخستین میرزا، به نام سکینه، نیز در تشکیل سبک نوازندگی حسینقلی تأثیر بسزایی داشت. تأکید می‌شود که طرز نوازندگی حسینقلی تحت تأثیر سکینه بوده است. در منابع مختلف، داستانهایی از شهرت آمیزی میرزا حسینقلی و علاقه‌مندی او به نوازندگی اشاره شده است. این داستانها توسط رجال و موسیقی‌دانان دوره قاجاری، همچون درویش خان و حاج آقا مجرد، روایت شده‌اند. این داستانها اغلب به اشتباه با نوازندگی سکینه یا دیگر نوازندگان اشتباه گرفته شده‌اند. میرزا حسینقلی به‌عنوان یکی از پیشوایان برجسته موسیقی ایرانی، با تأثیرات آقا غلامحسین و همچنین زحمات همسر خود، سکینه، در ایجاد و تقویت سبک و طرز نوازندگی خاص خود به یادگار مانده است.
حضور و ریاست میرزا حسینقلی در نقاره‌خانه: تاریخ و دوران محدود
در دوره قاجاری، حضور و فعالیت مستقل آقا حسینقلی و میرزا عبدالله در جامعه هنری و دربار به تدریج آغاز شد. در این باره، منابع تاریخی نظیر “تاریخ موسیقی ایران” به نوشته مشحون اطلاعاتی ارائه می‌دهند. اگرچه منابع به موقعیت دقیق و تاریخی ریاست میرزا حسینقلی در نقاره‌خانه اشاره نمی‌کنند، اما از نقل اوبن، سفیر فرانسه، و دیگر روایات نیز می‌توان تصور کرد که این ریاست ممکن است در دوره‌ای از حدود ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ قمری اتفاق افتاده باشد.
همچنین، نکته‌های مهم دیگری برای تعیین زمان ریاست میرزا حسینقلی مطرح است. به‌عنوان مثال، حضور نیافتن محمدصادق خان در ضبط اولین صفحه‌های گرامافون در ایران در سال ۱۳۲۴ قمری (۱۹۰۶ میلادی)، و همچنین تصریحات اوژن اوبن در مورد ریاست نقاره‌خانه که محمدصادق خان را به عنوان رئیس نقاره‌خانه معرفی می‌کند. همچنین، اشاره به زمان شب‌نشینی کاخ امیریه کامران میرزا در سال ۱۳۳۰ قمری که در آن حسین‌خان اسماعیل‌زاده به عنوان رئیس کمانچه‌زن ذکر شده است. با توجه به تمام این معلومات، می‌توان نتیجه گرفت که ریاست احتمالی آقا حسینقلی بر نقاره‌خانه ممکن است زودتر از سال ۱۳۲۰ قمری (حدوداً پس از فوت محمدصادق خان) آغاز شده باشد. اگرچه مدت زمان دقیق ریاست مشخص نیست، اما با توجه به توصیف اوبن و شواهد دیگر، این بازه زمانی محدود بین ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۴ قمری قرار می‌گیرد. این دوره‌ها احتمالاً به دلیل عدم استقرار دائمی و بی‌نظمی دربار و نقاره‌خانه و نیز محدودیت بودجه برای نوازندگان اتفاق افتاده است. از این رو، نقش آقا حسینقلی در این بازه زمانی به‌عنوان یک هنرمند برجسته و مستقل در جامعه هنری قابل تأمل است.
آثار صوتی میرزا حسینقلی: از لوله‌های فنوگراف تا صفحه‌های گرامافون
آثار صوتی باقی‌مانده از میرزا حسینقلی، نمایانگر دورانی از حیات اوست که از حدود سال ۱۳۱۶ شمسی (۱۹۳۷ میلادی) آغاز شده و تا پایان عمرش ادامه یافته است. این آثار به‌طور اصلی متعلق به مجموعۀ دوستعلی خان معیرالممالک هستند و تنها آثار صوتی باقی‌مانده از او را در خود جای داده‌اند. ضبط صفحه‌های گرامافون در ایران از سال ۱۹۰۶ میلادی (۱۳۲۴ قمری) آغاز شده است و در این دوره، میرزا حسینقلی به همراه هنرمندان دیگر همکاری کرده و آثار متنوعی را ضبط نموده است. این ضبط‌ها شامل نوازندگی تک‌نوازی و هم‌نوازی با هنرمندان معروفی چون سرورالملک و نایب اسدالله هستند. علاوه بر آثار ضبط شده در ایران، میرزا حسینقلی در سال‌های پس از آغاز ضبط صفحه‌ها در تهران، پروژه‌ای مستقل به ذهن آورده است. این پروژه شامل ضبط صفحه در پاریس بوده است. همراه با همکاران برگزیده‌اش، او به اروپای مرکزی سفر کرده و در دو استودیو در پاریس، آثار موسیقایی خود را ضبط نموده است. این آثار شامل تک‌نوازی‌ها و هم‌نوازی‌هایی با همکارانش از جمله سید احمد خان ساوجی، میرزا اسدالله خان اتابکی و باقر خان رامشگر می‌شود. آثار صوتی باقی‌مانده از میرزا حسینقلی، نشانگر استعداد و مهارت وی در دنیای موسیقی هستند و در آنها می‌توان هنرنمایی برجسته او را در تار و تنظیمات مختلف موسیقیی مشاهده کرد.
ردیف آقاحسینقلی
ردیف میرزا حسینقلی، مجموعه‌ای مهم در دنیای موسیقی ایران است که به عنوان یکی از اثرهای معتبر در گروه هفت‌دستگاه‌ها شناخته می‌شود. این مجموعه، نماینده‌ای از هنر ویژه میرزا حسینقلی در دنیای موسیقی است. این مجموعه مخصوصاً توسط فرزند او، علی‌اکبر شهنازی، به طور کامل در سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ شمسی (۱۹۶۲ و ۱۹۶۳ میلادی) ضبط شد. ردیف میرزا حسینقلی با شیوه‌های متفاوت در طول زندگی‌اش به صورت تدریجی شکل گرفت. این ردیف در طول سال‌ها تغییراتی را تجربه کرده و توسط خود میرزا حسینقلی و همچنین توسط هنرمندان دیگری نیز نگارش و اجرا شده است. در این ردیف، علی‌اکبر شهنازی نقش مهمی را ایفا کرده و اجرای کامل این مجموعه را در سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ شمسی به ثبت رسانده است. او با تلاش‌های خود تلاش کرده تا تمامی زوایای ویژه این ردیف را در این ضبط‌ها جامعاً نمایان کند. همچنین موسیقی‌دانان دیگری نیز سعی در نگارش و اجرای این ردیف داشته‌اند. ردیف میرزا حسینقلی نماینده‌ای از تاریخ ویرانه‌ای از موسیقی ایران است که از طریق منابع تاریخی، دیسکوگرافی، و ضبط‌های مختلف به ما رسیده است. این آثار، نمونه‌هایی ارزشمند از ارث فرهنگی موسیقی ایران را نمایان می‌سازند.
شاگردانِ او
در میان شاگردان آقا حسینقلی، نام‌های برجسته‌ای می‌توان یافت که از تعلیمات و رهنمودهای این استاد بزرگ بهره‌برده و در عرصه موسیقی ایران گام‌های مهمی برداشته‌اند. ارفع الملک، غلامحسین درویش، علی‌اکبر شهنازی، باصرالدوله راد، علینقی وزیری، علی‌محمد فخام بهزادی، یحیی‌خان قوام‌الدوله‌ای، آقا رضاخان (داماد آقا حسینقلی و پسر آقا غلامحسین فراهانی)، اسماعیل فرزند داود شیرازی، خلیل فهیمی (فهیم الملک)، یوسف فروتن، جهانشاه میرزا بیابانی، محسن میرزا ظلی، سلطان مجید میرزا رخشانی، اسماعیل قهرمانی، شهاب دفتری، سراج، محمدرضا سالار معظم، مرتضی نی‌داوود، معزالدین غفاری و حسینقلی غفاری (فرزند کمال‌الملک) و محمود وقار از این مجموعه هستند. آنها با پیروی از روش‌ها و اصول میرزا حسینقلی، به تجربیات و مهارت‌هایش دست یافته و در ترویج و ارتقاء موسیقی ایرانی نقش مؤثری داشته‌اند. این شاگردان به عنوان نمایندگان ارزشمند موسیقی سنتی ایران، به حفظ و توسعه‌ی این میراث ارزشمند پرداخته‌اند.
مراجع
1. فرشاد توکلی (دبا، ذیل «حسینقلی»)
2. اسعـدی، هومان، «تصلب سنت، انجماد ردیف: پرسشی از سنت موسیقایی»، فصلنامۀ موسیقی ماهور، تهران، ۱۳۸۵ ش، شم ۳۴؛
3. خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، ۱۳۹۰ ش
4. فاطمی، ساسان، «جایگاه موسیقی‌دانانِ درباری در دورۀ قاجار»، فصلنامۀ موسیقی ماهور، تهران، ۱۳۸۹ ش، شم ۵۰